‘CATHARSIS’

Het Griekse woord Catharsis (κάθαρσις kátharsis), betekent letterlijk zuivering of reiniging. Deze term  uit de narratologie betekent emotionele zuivering. Het beschrijft het effect van het opwekken van krachtige emoties zoals verdriet, angst, medelijden, of zelfs gelach bij de toeschouwer, die vervolgens een zuivering van diezelfde gevoelens ondergaat. De theorie over catharsis binnen de psychologie stelt dat het aan het licht brengen en uiten (Engels: venting) van traumatische herinneringen en de ermee gepaard gaande emoties een verlichtend effect hebben op de psychologische gesteldheid van de patiënt. Sigmund Freud en Josef Breuer gaven deze naam aan deze behandelmethode. Pierre Janet noemde deze methode psychologische analyse. Later werd er de naam psychoanalyse aan gegeven.

Ik spreek en schrijf vaker over entertainment. Doordat de mens nagenoeg alles ziet door de bril van entertainment zal iedere vorm, middel, of oefening, tot doel worden gemaakt. Alles draait dan om de vorm waar we door zijn gefascineerdof beter gezegd geobsedeerd. Iets, laat staan alles, als middel zien in plaats van doel of dóór vorm heen kijken, lijkt voor onze samenleving momenteel een onmogelijkheid. Het is dus niet de vorm van entertainment zelf wat mij fascineert, maar de onbewustheid of blindheid van mens en samenleving om het gehele fenomeen niet te zien voor wat het echt is. De diepere betekenis en de schaduwkant ervan.

Zelfs als we entertainment wél als middel denken te zien, dan gebeurt dit ook door de bril van entertainment.

De mens ervaart zowel op cognitief (denken) als op affectief (voelen) niveau. Het probleem is alleen dat we alles uitsluitend op cognitief niveau willen beleven. We proberen het affectieve niveau als losstaand te zien en denken het vervolgens ook nog te kunnen negeren, ook wel cognitieve dissonantie genoemd. Je ervaart een soort onaangename spanning bij deze schijnbare tegenstrijdigheid tussen het cognitieve en het affectieve beleven. In de psychologie spreekt men ook over single loop leren en dubbel loop leren. Entertainment is een vorm van single loop leren. Het comfortabele van een single loop leerproces is de ‘entertaining side’. Het continu alles vanuit het cognitieve willen beleven ís de single loop. Het cognitieve is onze comfortzone geworden. Het affectieve negeren ervaren we als comfortabel. Ironisch want comfort ervaren is juist affectief.

Wat is de oorzaak dat we altijd door de metaforische bril van entertainment kijken? Dat is conditionering. Generaties van investering zit in ons gedrag geprogrammeerd. Het probleem is dat het niet in het bewustzijn maar in het onderbewustzijn is gaan zitten. Hierom is het zo lastig of beter gezegd onmogelijk om dit te zien. Het hier niet mee eens zijn geeft alleen maar aan dat het niet wordt gezien en iets niet zien voelt als onbekwaamheid, wat vervolgens weer zorgt voor ongemak. Je wilt zo snel mogelijk van dat onbekwame gevoel af.

Conditionering ontstaat door de kracht van herhaling.

De volgende vraag is dus: ‘hoe komen we uit die single loop’? Door eerst bewust te worden dat er überhaupt zoiets als single loop en double loop bestaat. In feite is dit psychologisch model een hulpmiddel om patronen te herkennen. Het kan helpen bij het bewustwordingsproces. Als men bewust is van dit verschijnsel dán kan het moment van bereidheid zich aandienen om te leren handelen naar dit nieuwe inzicht. Dit is zeer oncomfortabel en er is veel lef en moed voor nodig om dit leerproces aan te gaan. Dit kan niet zonder begeleiding. Hier is een veilige leeromgeving voor nodig, anders zal het niet gaan gebeuren, de persoon zal automatisch teruggrijpen naar het comfortabele.

Áls wij in de wereld van dubbel loop leren stappen pas dan:

• Gaan de spreekwoordelijke ogen open.

• Leren we alles als middel zien en zal onze obsessie voor vorm en oefeningen afnemen.

• Gaat het niet meer om de oefening, het krijsen naar de zee, maar om het effect.

• Zie je dat effecten op meerdere manieren behaald kunnen worden en dat de vorm er niet toe doet.

Betekent dit dan dat er dan geen oog meer is voor vorm? Juist niet. Sterker nog omdat vorm gezien wordt als slechts het middel is er geen obsessie meer voor vorm, wat een diepere ontspanning creëert. Deze ontspannenheid moet niet worden onderschat, het is de basis. Een basisvoorwaarde voor creativiteit, anders denken en doen. Van hieruit kan juist een expansie van creativiteit ontstaan wat kan leiden tot nieuwere vormen. Dit is het gevolg van dubbel loop leren en is hetzelfde als het leren om het affectieve niet los van het cognitieve te zien. Sterker nog, het is zelfs andersom. Het affectieve als bepalend te leren zien voor het gedrag. Oog hebben voor de binnenkant in plaats van uitsluitend buitenkant of oog hebben voor proces in plaats van uitsluitend producten.

Ogen zien meer dan je denkt, maar minder wanneer je denkt.

Terugkomend op catharsis. Als catharsis het ontladen van opgekropte emoties is met als doel een reinigend effect, wat ontspanning op een diepere laag teweegbrengt, dan kunnen we dubbel loop leren als een vorm van catharsis zien. Catharsis is vooral het toe (durven) laten van onderdrukte emoties. Onderdrukken van emoties is synoniem aan negeren van emoties. De termen onderdrukken en negeren zijn pro-actief, werk-woorden. Iets waar men voor kiest om te gaan doen. De catharsis van dubbel loop leren zit h’m dus in het leren betrekken en toelaten van de emotionele of affectieve kant van ons menszijn. Dit betekent, leren voelen. Het gevolg hiervan is dat je gaat inzien dat het affectieve ons gedrag en besluitvorming bepaalt. Men ziet wat er binnenin gebeurt en hoe beslissingen tot stand komen. Nogmaals het helder zien heeft ontspanning op een diepere laag als effect. Aan de binnenkant in plaats van alleen maar aan de buitenkant. Deze diepere, innerlijke ontspanning is wat we nodig hebben om anders te leren kijken.